İlk Çocuk Dergisi Kim Çıkardı? – Bir Tarihsel Bakış
Geçmişe uzanırken, hangi yayının “ilk” olarak nitelenebileceğini sormak, yalnızca bir kronoloji meselesi değildir; aynı zamanda bir toplumun çocuklara bakışının, eğitim politikalarının ve basın kültürünün izlerini taşır. Bugün çocuk dergileri renkli sayfaları, eğlenceli içeriği ve yaygın erişimiyle sıradan görünse de, jurnal basının ilk dallarından biri olarak çocuk yayıncılığı, modernleşme sürecinin önemli bir göstergesi olmuştur. Türkiye’de çocuklara yönelik ilk dergi ya da gazete niteliği taşıyan yayına baktığımızda karşımıza, Tanzimat Dönemi’nda yayınlanan Mümeyyiz çıkar. Araştırmalar, bu yayının çocuk dergisi ya da çocuklara yönelik gazete eki olarak değerlendirilebileceğini gösteriyor. [1]
Mümeyyiz’in Tarihçesi ve Yayına Çıkışı
“Mümeyyiz”, 15 Ekim 1869 tarihinde İstanbul’daki Çamlıhan Matbaası’nda yayımlanmaya başlıyor. Yayıncı olarak öne çıkan isim, Kırım Türkü eğitimci ve gazeteci Sıdkı Efendi. [2] Dergi ya da gazete eki olarak haftalık yayımlanıyor ve toplam 49 sayı çıkıyor. [1] İçeriğinde çocuklara yönelik şiirler, bilmeceler, masallar, eğitim‑ve ahlak konulu yazılar yer alıyor; Osmanlı eğitim sisteminin ve modernleşme çabalarının bir parçası olarak değerlendiriliyor. [3]
Bu yayın, yalnızca “ilk çocuk dergisi” tanımını kazanmakla kalmıyor, aynı zamanda Türkiye’de çocuk yayıncılığının da başlangıcını temsil ediyor. Çocuklara yönelik süreli yayınların yaygınlaşması, 19. yüzyıl sonlarına doğru eğitim reformları, basın‑yayın ortamının gelişmesi ve toplumdaki değişimlerle doğrudan ilişkili. [4]
Tarihsel Arka Plan: Eğitim, Basın ve Çocuk Kültürü
19. yüzyıl Osmanlı’sında, özellikle Tanzimat’la başlayan modernleşme süreci içerisinde eğitim sistemi, devletin öncelikleri arasında yer almaktaydı. Bu bağlamda basın‑yayın alanında da yeni girişimler ortaya çıkıyordu. [1] Çocukların okula gitme oranının artması, okur yazarlığın yaygınlaşması ve basın‑yayın teknolojilerinin gelişmesi, çocuklara özel yayınların çıkmasını mümkün kıldı.
“Mümeyyiz” bu bağlamda “çocuklara özel yayın” anlayışının bir erken örneğidir. Sadece çocuklar için değil, çocukların eğitimine, ahlakına ve toplumsal kimlik inşasına dönük bir içerik sunmuştur. Ayrıca her sayısının farklı renkte basılması gibi dikkat çekici özellikleriyle, çocuklar için özel hazırlanmış bir yayın olduğu mesajını da iletmiştir. [5]
Günümüzde Akademik Tartışmalar ve Değerlendirmeler
Akademik literatürde “ilk çocuk dergisi” kavramı üzerinde bazı tartışmalar mevcut. Bazıları, Mümeyyiz’i gazete ek’i olarak değerlendirdiği için “gerçek anlamda dergi” sayılıp sayılmayacağını sorguluyor. [6] Ayrıca “çocuk dergisi” tanımına neyin dahil olması gerektiği de farklılaşıyor: Görsel‑renkli olması mı, yalnızca çocuklara özel içerik sunması mı, düzenli süreli olması mı gibi ölçütler üzerinde duruluyor.
Örneğin Cumhuriyet sonrası dönemle kıyaslandığında, Latin harfleriyle yayımlanan ve daha yaygın biçimde çocuklara ulaşan süreli yayınlar (örneğin Çocuk Sesi, 27 Aralık 1928 tarihiyle) de ayrı bir döneme işaret ediyor. [7] Bu da gösteriyor ki, çocuk yayıncılığının “ilk” örneği yalnızca kronolojik olarak değil, içerik, erişim ve yaygınlık açısından da değerlendirilmeli.
Akademik araştırmalar (örneğin Sena Küçük Öz’ün çalışması) Mümeyyiz’den sonra çocuklara yönelik dergi ve gazetelerin sayısının arttığını ve farklı yayın anlayışlarının geliştiğini ortaya koyuyor. [4] Bu yönüyle Mümeyyiz sadece bir başlangıç değil, çocuk‑yayıncılığının bir hareket noktasıdır.
Sonuç – Neden Önemli?
Özetle, Türkiye’de yayınlanan ilk çocuk dergisi ya da çocuklara yönelik yayın olarak değerlendirilen Mümeyyiz, yalnızca bir basın yayını değildir. Modernleşen toplumda çocukların eğitimi, kültürel dönüşümü ve toplumsal yenilik süreciyle doğrudan ilişkilidir. Sıdkı Efendi’nin 1869’da başlattığı bu girişim, çocuklara özel medya ortamının temelini atmış, sonraki dergi ve gazeteler için öncü rol oynamıştır.
Bugünün çocuk dergilerinin rengârenk sayfaları, çizgi romanları, bulmacaları ve interaktifi içeriği, aslında uzun bir tarihsel dönüşümün ürünüdür. Çocuk‑yayıncılığı, sadece eğlence değil; eğitim, toplumsal kimlik ve medya kültürü açısından da izlenmesi gereken bir alan haline gelmiştir. Bu bağlamda “ilk çocuk dergisi kim çıkardı?” sorusu, yalnızca bir isim yanıtı değil — aynı zamanda bir yayıncılık, eğitim ve medya kültürü tarihi sorusudur.
Kaynakça:
– Bayram, Yavuz. “Türk Edebiyatının İlk Çocuk Dergisi: Mümeyyiz (1869‑1870)”. Hece. 2005. [1]
– Küçük Öz, Sena. “İlk Türkçe Çocuk Dergileri ve ‘Çocuklara Mahsus Gazete’”. Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi. 2010. [4]
– “İlk Türkçe Çocuk Gazetesi: Mümeyyiz”. Yeni Şafak. [3]
Okuyucular olarak siz de geçmişten bugüne çocuk yayıncılığında neleri fark ediyorsunuz? Çocuklar için süreli yayınların işlevi bugün ne yönde değişmiş görünüyor? Yorumlarınızla bu tartışmayı derinleştirebilirsiniz.
—
Sources:
[1]: https://turkoloji.cu.edu.tr/YENI%20TURK%20EDEBIYATI/yavuzbayramMumeyyiz.pdf?utm_source=chatgpt.com “Türk Edebiyatının İlk Çocuk Dergisi: Mümeyyiz (1869-1870)”
[2]: https://www.istdergi.com/tarih-belge/edebiyatimizin-ilk-cocuk-dergisi-mumeyyiz?utm_source=chatgpt.com “Edebiyatımızın ilk çocuk dergisi: Mümeyyiz – istdergi.com”
[3]: https://www.yenisafak.com/hayat/ilk-turkce-cocuk-gazetesi-mumeyyiz-4562489?utm_source=chatgpt.com “İlk Türkçe çocuk gazetesi: Mümeyyiz – Yeni Şafak”
[4]: https://dergipark.org.tr/tr/pub/sefad/issue/16473/171933?utm_source=chatgpt.com “Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi » Makale » İLK TÜRKÇE …”
[5]: https://www.fikriyat.com/galeri/edebiyat/ilk-cocuk-dergisi-mumeyyiz?utm_source=chatgpt.com “İlk çocuk dergisi: Mümeyyiz – Galeri – Fikriyat Gazetesi”
[6]: https://enpopulersorular.com/library/lecture/read/228457-ilk-cocuk-dergisinin-yayincisi-kimdir?utm_source=chatgpt.com “Ilk çocuk dergisinin yayıncısı kimdir? – EnpopulerSorular”
[7]: https://www.sunipeyk.com/turkiye-cumhuriyetinin-latin-harfleriyle-cikan-ilk-cocuk-dergisi-cocuk-sesi/?utm_source=chatgpt.com “Türkiye Cumhuriyetinin Latin Harfleriyle Çıkan İlk Çocuk Dergisi: Çocuk …”